सर्व्हायकल स्पॉन्डिलायटिस – आयुर्वेदीय व पंचकर्म उपचार

आजच्या धावपळीच्या युगात सर्व्हायकल स्पॉन्डिलायटिस (Cervical Spondylitis) हा एक सर्व सामान्य पण त्रासदायक विकार बनला आहे. लांब वेळ मोबाईल किंवा संगणकावर काम करणे, चुकीची बैठक, झोपेची चुकीची सवय, सतत ताणतणाव यामुळे मणक्यांमध्ये झीज होऊन वेदना निर्माण होतात.

🔍 सर्व्हायकल स्पॉन्डिलायटिस म्हणजे काय?

सर्व्हायकल स्पॉन्डिलायटिस हा मानेच्या मणक्यांमध्ये होणाऱ्या झिजेचा विकार आहे. या विकारात मणक्यांमध्ये वातदोषाचा प्रकोप होऊन संधिशोथ आणि मज्जातंतूंवर दबाव निर्माण होतो. यामुळे वेदना, मुंग्या, बधिरपणा अशा तक्रारी दिसून येतात.

🪷 आयुर्वेदीय दृष्टिकोन

आयुर्वेदात हा विकार संधिगत वात” किंवा “मन्यागत वात “ या संज्ञेत समाविष्ट होतो. वातदोषाचा प्रकोप होऊन ग्रीवा (मानेचा भाग) भागात वेदना, अकड, हालचालींमध्ये अडथळा निर्माण होतो. चुकीचा आहार-विहार, उपवास, कोरडा, रुक्ष  व थंड आहार, सततचा  ताणतणाव हे वातदोष वाढवणारे घटक आहेत.

⚠️ लक्षणे (Symptoms):

  • मानेत सतत वेदना व अकडणे किंवा जखडल्या सारखे असणे
  • मान हलवताना क्रॅकिंग किंवा आवाज येणे
  • खांदा, हात, बोटांमध्ये मुंग्या येणे, बधिरपणा असणे
  • डोकेदुखी, चक्कर येणे
  • झोपताना हात बधीर होणे
  • एकाच स्थितीत बसल्यावर त्रास वाढणे

💢 मुख्य कारणे (Causes):

  1. चुकीची बैठक व झोपण्याची सवय
  2. संगणक किंवा मोबाईलचा सतत वापर
  3. वाढत्या वयामुळे होणारी हाडांची झीज
  4. अपुरे पोषण व असंतुलित आहार
  5. ताणतणाव व चिंता
  6. सतत एकाच स्थितीत राहणे

🌿 आयुर्वेदीय उपचार पद्धती:

आयुर्वेदात उपचार वातशमन, सूज कमी करणे, मज्जातंतू बळकट करणे आणि शरीरातील आमाची निर्मिती रोखणे यावर जास्त करून केंद्रित असतो.

🔸 औषधी औषधोपचार:
  • योगराज गुग्गुळु, त्रयोदशांग गुग्गुळु – वातशामक, वेदनाशामक गुगगूळ कल्पांचा उपयोग
  • दशमूल काढा, एरंडमुळ काढा – सूज व वेदना कमी करतो तसेच वात शमन करते.
  • शल्लकी, गुग्गुळु, अश्वगंधा, शतावरी – मज्जातंतूंचे पोषण व ताकद वाढवण्यासाठी

अशा अनेक विविध वात शामक, आम पाचक आणि बल्य अशा औषधांचा वापर योग्य अवस्था पाहून केला जातो.

🛁 पंचकर्म उपचार:

🔹 1.मन्या बस्ती

ग्रीवा (मान) प्रदेशावर औषधी तेल टाकून विश्रांती देणे – वेदना कमी होतात, वात संतुलित होतो.

🔹 2. अभ्यंग व स्वेदन

औषधी तेलांनी मालिश करून औषधी बाष्प (स्टीम) देणे – रक्ताभिसरण सुधारते, स्नायू शिथिल होतात.

🔹 3. नस्य (नाकाद्वारे औषध टाकणे)

मेंदू आणि मानेचे विकार दूर करण्यासाठी महत्त्वाचे – डोकेदुखी, चक्कर, मुंग्या कमी होतात.

🔹 4. बस्ती (औषधी एनिमा)

वातशमनासाठी प्रभावी उपाय – स्नायू, वातवाही सिरा, संधि किंवा संधि तसेच मज्जातंतूंवर प्रभावी कार्य.

🧘‍♂️ योग व दिनचर्या:
  • भुजंगासन, मकरासन, गोमुखासन सारखी सौम्य योगासने
  • उशी किंवा बॅक सपोर्टचा योग्य वापर
  • सतत मोबाईलचा वापर टाळणे
  • झोपण्याची व बैठक स्थिती सुधारवणे
🍲 आहार सल्ला (Diet):
  • उष्ण, स्निग्ध व पचायला हलका आहार घ्यावा
  • गहू, मूग, तांदूळ, तूप, आले, सुंठ यांचा आहारात समावेश करावा
  • थंड, कोरडे, तळलेले, आंबट पदार्थ टाळावेत
  • अति उपवास व अनियमित जेवण टाळा

निष्कर्ष:

सर्व्हायकल स्पॉन्डिलायटिस हा दीर्घकालीन त्रास देणारा विकार असला तरी आयुर्वेदात यावर सखोल व संपूर्ण उपचार उपलब्ध आहेत. पंचकर्माच्या सहाय्याने वातशमन करून मज्जातंतूंना बळकटी देणे शक्य आहे. योग्य वैद्याच्या मार्गदर्शनाखाली औषधोपचार, पंचकर्म, योग आणि संतुलित आहार घेतल्यास हा विकार नियंत्रित करता येतो.

🌿 मानेच्या वेदनेपासून नैसर्गिक मुक्तता मिळवा आयुर्वेदाच्या मार्गाने!

Read More

मान्सूनमध्ये बस्ती उपचाराचे महत्त्व – एक आयुर्वेदीय दृष्टिकोन

पावसाळा हा ऋतू सृष्टीसह मानवाच्या आरोग्यावरही प्रभाव टाकतो. आयुर्वेदामध्ये प्रत्येक ऋतूसाठी विशिष्ट दिनचर्या व ऋतुचर्या सांगितलेली आहे. त्यानुसार, पावसाळा म्हणजेच वर्षा ऋतू हा बस्ती उपचारासाठी अत्यंत योग्य काळ मानला जातो. या ऋतूमध्ये वात दोष सर्वाधिक बिघडतो आणि त्यावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी “बस्ती” ही एक प्रभावी पंचकर्म चिकित्सा ठरते.


बस्ती म्हणजे काय?

बस्ती हा पंचकर्मातील एक अत्यंत प्रभावी व महत्वाचा उपचार आहे. यामध्ये औषधी तेल किंवा काढा गुदमार्गाने administer केला जातो. यामुळे शरीरातील दोष विशेषतः वातदोष शारीरातून बाहेर टाकला जातो. बस्तीला “अर्ध चिकित्सेचा राजा” असंही म्हटलं जातं, कारण हा उपचार अनेक आजारांवर उपयोगी ठरतो.


पावसाळ्यात वात दोष का वाढतो?

पावसाळ्यात वातावरणात आर्द्रता अधिक असल्यामुळे आणि पचनशक्ती मंद झाल्यामुळे शरीरातील वात दोष असंतुलित होतो. त्यातून सांधेदुखी, गॅस, अपचन, बद्धकोष्ठता, अंगदुखी, थकवा अशा समस्या उद्भवतात. यासाठीच वात नियंत्रणात ठेवण्यासाठी बस्ती अत्यंत उपयुक्त आहे.


बस्ती उपचाराचे फायदे:

  1. वात दोषाचे शमन – बस्ती वातदोषावर थेट काम करते.

  2. सांधेदुखी व स्नायूंच्या वेदना कमी करणे – विशेषतः संधिवात, कटिवात यावर उत्तम प्रभाव.

  3. पचनक्रियेचे संतुलन – अपचन, गॅस, बद्धकोष्ठता यावर आराम मिळतो.

  4. रोगप्रतिकारशक्ती वाढवणे – नियमित बस्तीमुळे शरीराची रोगप्रतिकारशक्ती बळकट होते.

  5. मनःशांती व झोपेत सुधारणा – वात समत्वात आल्यामुळे मानसिक स्वास्थ्यही सुधारते.

  6. त्वचा विकारांवर उपयोगी – वातदोषामुळे होणारे त्वचेचे विकार बस्तीमुळे कमी होतात.


बस्तीची प्रकार:

  1. अनुवासन बस्ती – औषधी तेलाचा वापर करून दिली जाते.

  2. निरूह  बस्ती – औषधी काढ्याचा वापर करून दिली जाते.


कोणाला घ्यावी बस्ती उपचार?

  1. वातविकार (Vaata Disorders) – संधिवात, कटिवात, गृध्रसी (सायटिका), अर्धांगवायू, स्नायूंचे आकुंचन, अंगधोप,इत्यादी.

  2. सांधेदुखी व स्नायूदुखी – हाडे व सांधेमधील वातदोषामुळे होणाऱ्या वेदनांवर लाभदायक.

  3. पचनसंस्था विकार – बद्धकोष्ठता, गॅस, अपचन, अजीर्ण, मूळव्याध, पांडू.

  4. स्त्रीरोग – मासिक पाळीचे विकार, गर्भधारणेतील अडचणी, गर्भाशय संबंधित समस्यांवर उपयोग.

  5. त्वचारोग – वातप्रधान त्वचेचे विकार जसे की कोरडी त्वचा, खाज येणे, त्वचेला निपटपणा येणे.

  6. मज्जासंस्था विकार (Neurological disorders) – पॅरालिसिस, पार्किन्सन, न्यूरोपॅथी, इत्यादी.

  7. रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यासाठी – शरीराची प्रतिकारशक्ती बळकट करण्यासाठी बस्ती उपयुक्त.

  8. अवसाद व निद्रानाश – मानसिक ताण-तणाव, चिडचिड, झोप न येणे यावर उपयोग.

  9. सौंदर्य व त्वचा निखरणे – वातारहित त्वचा, चमक वाढवण्यासाठी.

  10. वारंवार सर्दी-खोकला व दम्याचे त्रास – वातकफविकारांवर बस्ती उपयुक्त.

  11. वृद्धापकाळातील त्रास – वृद्धांमध्ये वात वाढल्याने होणारे विविध त्रास कमी करण्यासाठी.

  12. सामान्य आरोग्य टिकवण्यासाठी – शरीरशुद्धी, वातसंतुलन आणि दीर्घकाळ निरोगी राहण्यासाठी.


निष्कर्ष:

पावसाळा हा बस्ती उपचारासाठी सर्वोत्तम ऋतू आहे. वात दोषाचे शमन करून शरीरात नवचैतन्य निर्माण करण्याची ही एक आयुर्वेदीक संधी आहे. बस्ती उपचार तज्ञ वैद्यांच्या मार्गदर्शनाखाली घ्यावा. योग्य प्रकारे घेतलेला बस्ती उपचार आपल्याला दीर्घकाळ आरोग्यदायी व उर्जावान ठेवतो.


“आरोग्य हेच खरे धन” – पावसाळ्यात बस्तीचा लाभ घ्या आणि आपले आरोग्य सुदृढ ठेवा!

आपण हा उपचार घ्यायचा विचार करत असाल, तर आपल्या जवळच्या आयुर्वेदीय तज्ज्ञाचा सल्ला अवश्य घ्या.

Read More

केसांचे आरोग्य आणि आयुर्वेद

केशपतन आजच्या धावपळीच्या जगात एक सामान्य तक्रार झालेली आहे. काही तुम्ही सुद्धा ह्याने हैराण झालेले आहेत का? त्या थांबवण्यासाठी आणि केशांची वाढ निरोगी तसेच लांब घनदाट केसांसाठी काही आयुर्वेदिक पूर्णतः नैसर्गिक उपचार शोधत आहेत का? तर तुमच्या या केसांच्या तक्रारींसाठी आयुर्वेद शास्त्रकडे अनुभूत आणि खात्रीशीर असे उपाय आहेत. या लेख मध्ये आपण केस गळण्याचे कारण, त्यांचे आयुर्वेदिक निदान आणि चिकित्सा पाहणार आहोत.

केसपतन सामान्य दृष्टीकोण :

काही वर्षांपूर्वी झालेल्या एक संशोधनात असे आढळून आले आहे की एक सर्व सामान्य माणसांमध्ये दरदिवशी किमान 100 केस हे गळतात कमी जास्त प्रमाणात व ते नंतर नवीन येणार्‍या केसांनी बदलले जातात. मात्र त्या पेक्षा जास्त केश गळणे व नवीन केश तयार न होणे हि एक आरोग्याची तक्रार व चिंतेची बाब असू शकते.

केश पतन आणि आयुर्वेद दृष्टीकोण :

आयुर्वेदानुसार केश हा अस्थि धातूचा उपधातू आणी मज्जा धातूचा मल स्वरुपात उत्पन्न होतो. तसेच त्याचा पोषणामध्ये  रस धातु आणि रक्त धातु हे महत्वाची भूमिका पार पडतात.   त्रिदोष दुष्टि या सर्व गोष्टीस बाधा उत्पन्न करते. वात दोष रौक्ष्य उत्पन्न करुन केश गळण्यास कारण ठरतो. तर कफ आणि वात संयोग हा केश कुप बंद करुन नवीन उत्पन्न होणार्‍या केश वाढी मध्ये अडथळा करतो.

केस गळण्याची कारणे आयुर्वेद शास्त्रानुसार :

  • रात्री जागरण
  • अवेळी जेवण
  • पोटाचे आजार जसे की एसिडिटी, अल्सर, IBS
  • मद्यपान
  • धूम्रपान
  • अति प्रमाणात पित्तावर्धक आहाराचे सेवन
  • अति राग किंवा चिडचिड
  • मानसिक ताण आणि तणाव
  • पूर्वीचे जुने आजार जसे ताप, टायफाईड, गोवर, कांजण्या इत्यादि

इतर काही महत्वाची केस गळतीची कारणे :

  • B 12 जीवनसत्व कमतरता
  • D जीवनसत्व कमतरता
  • रक्ताची कमतरता

केसांची गळती कमी होण्यासाठी आयुर्वेदिक चिकित्सा:

केसगळती तक्रार कमी करताना आयुर्वेदानुसार त्याचा मुळाशी जाऊन कारणे शोधून त्याचे निवारण करुन चिकित्सा केली जाते. केसगळतीची आयुर्वेद चिकित्सा करताना आहार – विहार सुधारणे, तसेच योग्य पथ्य पालन करणे, तसेच आयुर्वेदिक औषधे आणि पंचकर्म उफार यांचा संपूर्ण एक सूत्रीपणाने काम केले जाते. या सोबतच केस लांब घनदाट वाढीसाठी विविध तेल लावणे हा सुद्धा एक उत्तम उपाय आहे.

 

केसांची गळती कमी होण्यासाठी आयुर्वेदिक उपाय :

  1. सकाळी अनुषापोटी अर्धा चमचा च्यवनप्राश खाणे
  2. अर्धा चमचा आवळा पावडर मधासह दिवसातून 2 वेळा घेणे
  3. जर मानसिक ताण आणि तणावमुळे केस गाळत असतील तर ब्राह्मी चूर्ण 250 मिलिग्राम मध किंवा पाण्यासह दिवसातून 2 वेळा घेणे
  4. केसांची वाढ होण्यासाठी अस्थिपोषक वटी 1-1 गोळी दिवसातून दोन वेळा घेणे.
  5. नारसिंह रसायन अर्धा चमचा सकाळी अनुषापोटी घेणे

 

केस गळणे कमी होण्यासाठी आणि वाढीसाठी काही आयुर्वेदिक तेल :

  1. वटजटादी तेल
  2. महा भृंगराज तेल
  3. सुकुंतल तेल (आयुर्विधी क्लिनिक द्वारा निर्मित )
  4. जपाकुसुमादी तेल

उपरोक्त सर्व तेल हे उत्तम केसांची निगा राखणारे आणि केसांची वाढ करणारे आहे.

केसांच्या तक्रारीसाठी पंचकर्म उपचार :

पंचकर्म ही आयुर्वेदाची शोधण उपचार पद्धती असून त्यामुळे शरीरात साठलेले सर्व दोष हे जवळच्या मार्गाने बाहेर काढले जातात. यामुळे केसांचे आरोग्य आणि केसांची वाढ होण्यास मदत होते.

वमनमुळे आमाशय आणि त्याला संलग्न असलेल्या अवयवतून सर्व दोष बाहेर काढले जातात. त्यामुळे पाचन सुधारून रस धातु पुष्ट होतो आणि केस वाढवण्यास मदत होते.

बस्ति हा केसांच्या समस्यांवर एक रामबाण उपाय आहे. बस्ति हा प्रामुख्याने वाताच्या प्रधान स्थान असणार्‍या पक्वाशयावर कार्य करतो त्यामुळे वात शमन होऊन केसांचे आरोग्य अबाधित राहते.

नस्य ही एक शामक स्वरुपात केस विकारांमध्ये वापरली जाते. नाकामध्ये योग्य असे तेल किंवा तूप सोडल्यामुळे थेट शिरामध्ये असणार्‍या केसांच्या मुळांवर कार्य करते आणि त्यांची वाढ होण्यास मदत करते.

रक्तमोक्षण यामुळे दुष्ट रक्त शरीरातून बाहेर काढले जाते. या क्रियेमुळे डोक्यामध्ये फोड, पूरल आणि कोंडा ह्या समस्यांचे निवारण होते. दुष्ट रक्त केस गळण्याचे एक कारण  असल्यामुळे रक्त मोक्षण हे फायद्याचे ठरते.

शिरोधारा मध्ये माथ्यावर तेलाची धार धरल्या जाते. त्यामुळे मानसिक ताण आणि तणाव कमी होत, झोप सुधारते. या सोबतच केसांच्या मुळांना बल प्रदान करते व केसांचे आरोग्य सुधारते. 

केसांच्या आरोग्यासाठी आहार विहार:

केसांच्या सुयोग्य वाढीसाठी आणि केस गळती थांबवण्यासाठी सकस आहार तुमच्या जेवणात आवश्यक आहे. त्यामध्ये योग्य प्रमाणात प्रथिने असणे आवश्यक आहे. जेवणात सर्व भाज्या , डाळी, भात आणि पोळी यांचा समावेश असावा. तसेच आवळा, दूध, तूप, लोणी, सुका मेवा जसे अक्रोड, बदाम, काळे मानूके, खोबर, खजूर  हे विशेष करुन असावे.

रात्री जागरण, धूम्रपान, मद्यपान, अति तळलेले पदार्थ, आंबट पदार्थ आणि अंबवलेले पदार्थ कटाक्षाने टाळावे.

विहार: मानसिक तान आणि तनाव हे केस गळतीचे प्रमुख कारण आहे. ते टाळणायस्थी प्राणायाम हा उत्तम उपाय आहे. अनुलोम-विलोम, भ्रामरी, सीतली, सित्कारी हे फार फायद्याचे ठरतात.

तसेच चंद्र-नमस्कार, पर्वतासन, वृक्षासन, अधोमुख श्वनासन हे योगा उपाय करावे. हे सर्व केसांचे गळणे थांबवण्यास व वाढीस मदत करते.

निष्कर्ष:

केसांच्या तक्रारींसाठी आयुर्वेदिक उपचार हे फार फायद्याचे ठरतात, कारण आयुर्वेदिक चिकित्सेमध्ये सर्व बाबींचा विचार करुन चिकित्सा उपक्रम हा आखला जातो. आयुवेदिक औषधे हे केसांना वाढ होण्यास आणि गळणे थांबवते तर पंचकर्म उपचार हे दोषांना शरीरातून बाहेर काढते. तर सुयोग्य आहार विहार हा दोषांचे शरीरातील समतोल रखणायस मदतकर ठरतात.

अशाच प्रकारच्या केसांच्या सर्व तक्रारींवर संपूर्ण खात्रीशीर आयुर्वेदिक आणि पंचकर्म उपचार आयुर्विधी क्लिनिकमध्ये उपलब्ध आहेत.

Read More

पंचकर्म उपचार कसे कार्य करतात ??? : सहज सोपे सरळरित्या

मराठी व्याकरण आठवतयनं??? त्यात जसे आपण समास शिकलोय तसाच पंचकर्म हा सामासिक शब्द तयार झालाय.  पंचकर्म म्हणजे पाच कर्मांचा समूह. ते कोणते तर अनुक्रमे वमन, विरेचन, बस्ती, नस्य आणि रक्तमोक्षण. ह्यांचे फायदे नुकसान, कोणी कारावे कोणी करु नये हे वेगळ्या ब्लॉग मध्ये सविस्तर बघू. आजच्या विषयला धरुन पुढे जाऊ.

कुठला ही पदार्थ  किंवा पाककृती करतांना त्याला जसे पूर्व तयारी, कृती आणि नंतरची आवरावर असते तसेच पंचकर्म ह्या विधीला सुद्धा पूर्वकर्म, प्रधानकर्म आणि उत्तरकर्म किंवा पश्चात कर्म असतात.

पंचकर्माचा समावेश उपयोग आयुर्वेदात शोधण चिकित्सा म्हणून मुख्यत्वे वर्णन केलं आहे.  शोधण म्हणजे नेमके काय तर शरीरातील दूषित पदार्थ म्हणजे दोष बाहेर काढणे. पण ह्याची गरज काय? हेच दोष शरीरात राहून व्याधी घटक म्हणून कार्य करतात आणि व्याधी निर्मिती घडून आणतात. त्यामुळे ह्यांना म्हणजेच दोषांना शोधण क्रिया (पंचकर्माद्वारे ) बाहेर काढणे गरजेचे आहे.

पूर्वकर्म:

कुठलेही मोठे कार्य करतांना त्याची आपण  पूर्व तयारी करतो,  तसेच पंचकर्म करतांना पूर्वकर्म करणे तेवढीच  गरजेचे असते.

पूर्वकर्ममध्ये   दोन गोष्टी महत्वाच्या त्यात समाविष्ट आहेत 1. स्नेहन आणि 2. स्वेदन .

स्नेहन : स्नेह म्हणजे स्निग्ध पदार्थ. शरीरात स्निग्ध पदार्थ प्रविष्ट करणे म्हणजे स्नेहन . हे करायला दोन मार्गाद्वारे शरीरात प्रविष्ट केले जाते. १ . बाह्य मार्ग   २.अभ्यांतर मार्ग

बाह्य स्नेहन : शरीरावर बाहेरुन तेल आदि स्निग्ध पदार्थ लावून ते जिरेल अशा पद्धतीने हळुवारपणे संपूर्ण शरीरावर चोळणे म्हणजे बाह्य स्नेहन.

अभ्यांतर स्नेहन :  पचेल एवढ्या मात्रेत स्नेह पिणे व तो वर्धमान मात्रेत प्रती दिवस वाढवणे  या प्रक्रियेला अभ्यांतर स्नेहन म्हणतात.  साध्या सोप्या भाषेत तूप पिणे.

स्वेदन : शरीराला उष्ण उपचारांनी स्वेद म्हणजे घाम आणण्या क्रियेला स्वेदन असे म्हणतात. ही क्रिया औषधी काढ्याला तापवून त्याच्या वाफेणी केली जाते.

वरील दोन्ही कर्म रोज ३, ५ किंवा ७ दिवस वैद्य तुमची प्रकृती, वय, अवस्था , अग्नि, दोष, बल यांचा विचार करुन ठरवतात.

पण स्नेहन आणि स्वेदन  कशासाठी ?

 वरील दोन्ही उपक्रम हे शरीरातील घट्ट चिकटलेले व लीन झालेले दोषांना द्रवीत करुन  सुट्टे करायला मदत करते.  त्यामुळे दोष हे कोष्ठात आणावायस मदत करतात. जेणे करुन ते जवळच्या बाह्या मार्गाने शरीरा बाहेर काढले जातील अगदी सहज रित्या.

दोनही प्रकारचे स्नेहन आणि स्वेदन हे पूर्वकर्म प्रामुख्याने वमन, विरेचन, रक्तमोक्षण पूर्वी आवश्यक रित्या केले जाते. तर बस्ती आणि नस्य कर्म करण्या पूर्वी बाह्या स्नेहन आणि स्वेदन आवश्यक असते.    

प्रधान कर्म किंवा मुख्य कर्म :

हा प्रधान कर्म  विधी एका दिवसाचा असतो. या मध्ये कोष्ठात आणलेले दोष जवळच्या मार्गाने बाहेर काढले जातात.  जसे,

वमन – आमाशयात आलेले दोष ऊर्ध्व मार्गाने तोंड वाटे  उलटीद्वारे

विरेचन –  पक्वाशयात  आलेले दोष अधोमार्गाने शौचा वाटे  जुळबाद्वारे

बस्ती – पक्वाशयात  असलेले दोष बस्ती औषधांद्वारे शौचा वाटे  शरीरात प्रविष्ट करुन अधोमार्गाने बाहेर काढले जातात

रक्तमोक्षण – रक्तामधील दोष सिराद्वारे जलौका किंवा syringe च्या सहाय्याने

नस्य – शिर व त्याच्या संलग्न अवयव मधील दोष नाका वाटे  बाहेर काढले जातात

 

पश्चातकर्म किंवा उत्तरकर्म :

मुख्य कर्म व्यवस्थितरीत्या पार पाडल्यावर केली गेलेली आहार योजना हे पश्चात कर्मात येते. प्रधान करमानंतर येणारा थकवा आणि पुनः शरीर बल वाढवण्यासाठी आहार हा महत्वाचा भाग असतो. तो सहज पणे पाचवा या साथी प्रथम कोष्ण जलपान, कढण, पातळ पेज, खिचडी आणि मग भाकरी भाजी अशी उपाययोजना केली जाते . या प्रक्रियेला साधारण ३ ते ५ दिवसांचा कालावधी लागतो.

पश्चातकर्म किंवा उत्तरकर्म यांची आवश्यकता :

पंचकर्म नंतर शरीर बल हे अल्प असते व अग्नि किंचित मंद झालेला असतो त्यामुळे त्यावर लगेच पचायला जड असे पदार्थ सेवन केल्यास बलहानी होऊन उपद्रव स्वरूप नवीन व्याधी उत्पत्ति होऊ शकते. ते टाळण्यासाठी हा उपक्रम. आणि ह्या विधीने पंचकर्म केलयवर आहार सेवनाने अल्प जे दोष शरीरात राहतात त्यांचे  देखील पाचण होण्यास मदत होते.

अशा प्रकारे संपूर्ण विधिने केलेले पंचकर्म शरीरातील दोष बाहेर काढून तुमचे स्वास्थ्य टिकवण्यास मदत करते.

 

Read More